X [updated last March 16, 2016]

Xanthidae (mud crabs, pebble crabs, rubble crabs) [?] Ailede küçükten orta boya kadar olan türler yer alır. Karapaksları oval ya da altıgendir. Boyları enlerinden oldukça küçüktür. Kıyısal sularda yaşarlar. Bazı türleri derin suyu seçer. Akdeniz'de bir türü (Eriphia verrucosa) bulunur.

xanthophyll [ksantofil] Çok sayıda fotosentetik (boya maddesidir) pigmenttir (karotinoid okside) sarı turuncu renktedir, özellikle bazı Chromophyta boldur.

XBT (abbrev) [tek kullanımlık bati-termograf] ® Expendable Bathy-Thermograph.

Xiphias gladius (swordfish) [kılıç balığı] Yüzücü (pelajik) okyanus-göçerdir (okyanodromdur). 0-800 m derinliklerde rastlanır. Boyu TL=5 m civarında olabilir. Ağırlığı 650 kg’a ulaşır. Ticari balıkçılığı vardır. Eskiden önemli bir balıkçılık kaynağıydı. Günümüzde stokları yıpranmıştır. Yazın soğuk sulara, kışın sıcak sulara doğru göç eder. Erinler bulduğunu yer. Makbul bir balıktır. Akdeniz ve Atlas Okyanusu popülas-yonları birbirine karışmazlar. Otolitleri küçüktür ve bu nedenle yaş tayini zordur. Yüzgeçlerden başarılı yaş tayini yapılabilmektedir. Dişiler erkeklerden daha hızlı büyür. Yumurtaları 1,6-1,8 mm olup yüzücüdür. Yumurtadan çıkmış kurtçuk (larva) boyu 4 mm’dir. Soyunun durumu hakkında yeterli veri yoktur.

Xiphiidae (swordfish, broadbill) [Kılıçbalığı-giller] Actinopterygii - Işınlı-yüzgeçliler sınıfı, Neopterygii altsınıfı, Teleostei, arasınıfı, Perciformes-Levreksiler takımının bir ailesidir. Bir cins ve 1 türü barındırır. Boyu 4,5 m ve ağırlığı 650 kg kadar olabilen göçer ve yırtıcı bir balıktır. Üst çene sivri ve uzundur ki adını da buradan almaktadır. Öne doğru kalınca, silindir şekilli, uzun gövdeli iri balıktır. Yüz, kılıç şeklinde olan, uzun ve yassı bir gaga ile son bulur. Boyu 1 m’ye kadar olan genç bireylerde törpü şeklinde olan küçük dişler gelişme sürecinde kaybolur. Yetişkinlerde iki sırt yüzgeci bulunur. Erinleşmemiş gençlerde ise birleşiktir. Karın yüzgeçleri yoktur. Kuyruk, yetişkinlerde giderek büyür ve çatallıdır. Çatal yetişkinlerde derinleşir. Kuyruk sapında yanal bir karina vardır. Yetişkinlerde yanal çizgi ve pul yoktur, 1 m’den küçük örneklerde yanal çizgi kıvrıntılı bir hat halindedir. Sırt kahverengi siyah, karın açık kahverengidir. İri balık olmasına rağmen sıkça rastlanan boyu 80-220 cm arasındadır. Okyanusaldır, epi- ve mezopelajiktir, 0 - 650 m derinliklerde görülür. Yalnız dolaşır, bazen küçük gruplar oluşturur. Genellikle 15⁰C’den daha sıcak suları seçer fakat avlanmak için daha soğuk suya da girer. Daha çok 45⁰ güney ve kuzey paralelleri arasında yayılmıştır. Beslenebildikleri ılıman ve soğuk sular ile üreyebildikleri sıcak sular arasında önemli göçler yaparlar. Dişiler erkeklerden büyüktür. 135 kg’dan daha ağır erkekler enderdir. Dişiler 4-5 yılda erkeler 3-4 yılda eşeysel (cinsi) olgunluğa ulaşır. Yumurtlama 24⁰C’den sıcak suda Mart-Temmuz aylarında olur. Büyük Okyanus’un ekvator kısmında tüm yıl boyunca yumurtlar. Bir dişi 1-29 milyon yumurta taşır. Atlas Okyanusu’nda 75 m’den sığ suda yumurtlarlar. Akdeniz’de İtalya ile Türkiye ve Kıbrıs kesiminde Temmuz-Ağustos döneminde yumurta bırakırlar. Yumurtalar yüzücüdür (pelajiktir) ve cenin (embriyon) gelişmesi döllenmeyi izleyen 2,5 günde olur. Diğer yüzücü (pelajik) ve tabansal (demersal) balıklarla beslenirler. Gagasını (kılıç) avını öldürmek için kullanır. Geceleri yüzeye yakın kesimde beslenir. Gündüz derine iner. Hızlı yüzücülerdir. Belirlenebilen hızı 97 km/saattir. Soğukkanlı hayvan olmalarına rağmen bazı vücut parçalarını (beyin ve gözlerini) çevre sıcaklığının 10-15⁰ üstüne çıkardıkları gözlenmiştir (echothermic canlı). Bilinen 25 binden fazla kemikli balıktan yalnız 22’si bazı vücut kısımlarını ısıtma özelliğine sahiptir. İnsanlar hariç erin kılıç balıklarının düşmanı azdır. Orcinus orca bazen erin kılıç balığını yer. Küçüklerinin düşmanı görece fazladır. Kılıçbalıkları soyları tehlike altındaki türlerdendir.

xylan [ksilan] Molekülü kslose (xylos) tabanlı olan karbonhidratları belirten genel terimdir. Bitkilerin hücre duvarı ve bazı alglerde bulunur.

Xyrichthys novacula (pearly razorfish) [devedişi, papağan balığı, ustura balığı] Denizel olup mercan resifleriyle ilgilidir. Boyu TL=38 cm olabilir. 1-90 m derinliklerde rastlanır. Balıkçılığı önemsizdir. Sığ sularda bulunur. Tezdişidir (protogirdir) yani önce dişi sonra erkek olur. Eşeylerde (cinsiyetlerde) çift yapısallık (dimorfizm) vardır. İki eş-adı vardır (sin. Xyrichthys psittacus; sin. Hemipteronotus novacula).

Xyrichthys psittacus (pearly razorfish) [devedişi, papağan balığı, ustura balığı] ® Xyrichthys novacula.